گفتگوی روزنامۀ همشهری با محمد منصور هاشمی

کاربرد الفاظ برای مصادیق امری است قراردادی. اما زبان چیزی نیست جز همین قراردادها. با رعایت قاعده‌مند این قراردادها امکان دریافتن و ارزیابی و به طور خلاصه اندیشیدن فراهم می‌شود. قراردادهای زبانی و در حقیقت فکری علی‌الاصول مبتنی بر ملاحظاتی عملی است در درک و دریافت‌هایی از واقعیت. به عبارت دیگر توجه به تکوین و تکون این قراردادها در ظرف تاریخی آنها می‌تواند علاوه بر روشنگری‌های زبانی، در جلوگیری از ابهامات فکری مؤثر باشد. هر چه در جامعه‌ای این توجه‌ها کمتر باشد گستره شناخت محدودتر و رهزنی‌های زبان‌آوری بیشتر است. در این مقالۀ کوتاه می‌کوشم نشان دهم پیدایی و رواج دو مفهوم از مفاهیم رایج در فلسفۀ اسلامی متأخر حاصل بی‌توجهی به نکات مذکور است و مشکلی که در کاربرد و قلب مفاهیم دنیای جدید در زبان سیاسی و اجتماعی و روشنفکری‌مان می‌بینیم مسبوق به سابقه‌ای نسبتاً طولانی است.

اگر تقسیم‌بندی‌ مشهور آیزیا برلین‌ را از اندیشمندان‌ در کتاب‌ متفکران‌ روس‌ به‌ خاطر داشته‌ باشیم‌ و آثار داریوش‌ شایگان‌ را پیش‌ چشم‌، قطعاً تأیید خواهیم‌ کرد که‌ او از قماش‌ خارپشتهای‌ نظام‌ ساز نیست‌ که‌ یک‌ چیز بزرگ‌ می‌دانند، بلکه‌ در زمرة‌ گروه‌ دوم‌ است‌: روباه‌ها. آثار او آثار نقاد نکته‌سنج‌ و ظریفی‌ است‌ که‌ چیزهای‌ بسیار می‌داند و از هر باغی‌ گلی‌ چیده‌ است‌. بسیار خوانده‌ است‌ و وسیع‌، و با ذهن‌ باز نگریسته‌ است‌ و پذیرا. نه‌ تنها دلبستة‌ نظام‌ و مسلک‌ خاصی‌ نیست‌، اساساً دلبستة‌ نظام‌ و مسلک‌ به‌ نظر نمی‌رسد. همواره‌ با نحوی‌ گشودگی‌ و انفتاح‌ با موضوعات‌ مختلف‌ و مسائل‌ و مکاتب‌ گوناگون‌ مواجه‌ می‌شود و آنچه‌ می‌گوید و می‌نویسد هم‌ بیشتر نقادیهای‌ ژرف‌نگرانه‌ است‌ تا تئوری‌پردازی‌های‌ بزرگ‌؛ نقادیهایی‌ ناظر به‌ واقعیات‌ ملموس‌ که‌ گاه‌ حتی‌ با طنز و تسخری‌ چشمگیر تصویر و ترسیم‌ می‌شود. با این‌ تفاصیل‌ شاید صحبت‌ کردن‌ از «منظومة‌ فکری‌» او غریب‌ به‌ نظر برسد. اما به‌ گمان‌ من‌ ـ که‌ اغلب‌ آثارش‌ را بارها خوانده‌ام‌ ـ در پس‌ پشت‌ آثار گونه‌گون‌ و جزئی‌ نگرانة‌ او، هم‌ می‌توان‌ موضوع‌ و مسألة‌ اصلی‌ و واحدی‌ را تشخیص‌ داد و هم‌ می‌توان‌ منظومه‌ای‌ از اندیشه‌ها را بازیافت‌ که‌ حول‌ آن‌ موضوع‌ و مسألة‌ اصلی‌ تکوین‌ یافته‌ است‌. منظومه‌ای‌ سازوار و قابل‌ توجه‌. در این‌ مقاله‌ می‌کوشم‌ به‌ اجمال‌ و اختصار و با بیانی‌ ساده‌ تصویری‌ از آن‌ منظومه‌ ـ آنگونه‌ که‌ آن‌ را می‌بینم‌ و درمی‌یابم‌ ـ به‌ دست‌ بدهم‌.

دوستی به نام "مسافر" در "نوشته‌های شما" پرسشی نوشته بودند و چون نوشته بودند منتظر پاسخ‌اند من "یک توضیح مختصر" را برای پاسخ به آن پرسش نوشتم و در اینجا منتشر شد. ظاهرا از توضیح من قانع نشده‌اند که البته قانع شدن یا نشدن حق ایشان است و مربوط به خودشان. فقط چون گویا پاسخ من سوءتفاهمی را هم سبب شده است برای این دوست عزیز و دیگرانی که احیانا ماجرا را دنبال می‌کنند تکمله مجملی اضافه می‌کنم. در "یک توضیح مختصر" نیامده است که ایشان قصد تفتیش عقاید داشته‌اند، نوشته شده است این که به شخص (در اینجا یعنی پدیدآورنده متن) و عقاید او زیاده اهمیت بدهیم نه فقط موجه نیست (واضح است که به نظر من) بلکه عملا هم مفید نیست و توالی فاسد دارد و تفتیش عقاید و شخصیت‌زدگی و عقیده‌محوری همه ناشی از یک نوع نگرش دانسته شده است. این پاسخ طبعا کلی است و ربطی به تصور من از مخاطب ندارد. دیگر این که ...

"نوشته‌های شما" چنانکه از نامش برمی‌آید جای نوشته‌های مراجعان به این وب‌سایت است و کارکردش همان که در ابتدای آن توضیح داده شده است، پس اگر سوالی هم در آنجا نوشته شود سوالی است برای این که روی دیواری به یادگار بماند، نه برای آن که پاسخی به آن داده شود. به پرسشهایی هم که برایم ایمیل شده تا جایی که می‌توانسته‌ام پاسخ داده‌ام، چراکه پاسخ دادن به نامه‌ها را وظیفه خود در قبال لطف و اعتماد دوستان و اقتضای ادب می‌دانم. اما صرف نظر از این شاید این توضیح نیز بی‌وجه نباشد که هر متن از همان لحظه که ارائه شد حیاتی جدای از حیات مولفش دارد. خوانندگان همواره با متن مواجه‌اند و نه پدیدآورنده متن. اگر متنی نکات درستی را دربرداشته باشد و بصیرتی بدهد حتی اگر مولفش تغییر رای دهد دربردارنده نکات درست و بصیرت‌بخش بوده است و اگر چنین نبوده باشد نیز این که چه کسی آن را نوشته و به چه نیتی تاثیری ندارد. ادامه دادن یک متن و مواجه کردن آن با مسائل جدید هم چنین است. این "دائره المعارف خواننده" (به تعبیر امبرتو اکو) است که متن را در چهارچوب خود می‌فهمد و تفسیر می‌کند و امتداد می‌بخشد.

تعبیر "امت و امامت" از مشهورترین مصطلحات عطفی برساختۀ مرحوم دکتر علی شریعتی است. این تعبیر عنوان متنی است که به قلم خود شریعتی بر اساس چهار شب سخنرانی او در حسینیۀ ارشاد، از یازدهم تا چهاردهم فروردین 1348، به نگارش درآمده و پس از انتشارهای مستقل، قسمت نهم مجلد 26 مجموعه آثار - با عنوان "علی (ع)" - قرار گرفته است . این اثر از زمان انتشار مورد توجه علاقمندان به اندیشه‌های دکتر شریعتی بوده است؛ توجهی که بی‌ارتباط با اهمیتی نبوده که خود شریعتی برای این نظریه‌اش قائل بوده است:

یادداشتی به احترام ابوالحسن نجفی

جشن رونمایی تازه‌ترین کتاب داریوش شایگان یکشنبه هشتم دی ماه 1392 در تالار اجتماعات نشر فرزان روز به همت علی دهباشی و تورج اتحادیه برگزار شد. در این جلسه که با حضور چهره‌های نامدار فرهنگ و هنر ایران در روزگار معاصر برگزار شد – کسانی مانند عباس کیارستمی، پری صابری، شهرام ناظری، محمدرضا باطنی، حسن کامشاد، جمشید ارجمند، سیروس پرهام، سیروس علی نژاد و دیگران، استادان محترم بهاءالدین خرمشاهی، مصطفی ملکیان، کامران فانی، ایرج کلانتری و ایرج پارسی‌نژاد سخنرانی کردند. من هم افتخار داشتم در این جمع چند کلمه‌ای درباره کتاب "در جستجوی فضاهای گمشده" سخن بگویم. متن گفتار مرا در ادامه می‌توانید ببینید:

یادداشتی به بهانه چند تجلیل

یادداشتی به احترام فیلم "هانا آرنت"