نسطوریان به عنوان یکی از شاخه‌های مهم مسیحیت شرقی از چند جهت اهمیت دارند. اولا شناخت اندیشه‌های نسطوریوس و پیروانش و آشنایی با ظرایف اختلافات آنها با کلیسای رم علاقه‌مندان را به بطن تکوین مباحث کلامی و الهیاتی مسیحیان می‌برد. ثانیا به واسطه اهمیت اجتماعی و سیاسی این گروه از مسیحیان در روزگاران کهن و دوره اوج‌شان، دنبال کردن فراز و فرود آنها در گذر زمان، بخشی از سیر در تاریخ آن دوره و شناخت پیچ و خم‌های سیاسی-اجتماعی روزگار آنهاست. ثالثا برای کسانی که تاریخ ایران برایشان اهمیت داشته باشد شناخت نسطوریان شناخت گوشه‌ای از ماجراهای تاریخی و فرهنگی ایران هم هست. نسطوریان از دوره ایران باستان در این سرزمین بوده‌اند و با آن به صورت‌های مختلف پیوند داشته‌اند. همچنانکه همین امروز نیز قسمت عمده‌ای از مسیحیان ایران، یعنی آشوریان، بقایای این گروه‌اند. در دوره اسلامی هم نسطوریان اقلیتی موثر و به لحاظ فرهنگی بسیار مهم بوده‌اند که به ویژه در نهضت ترجمه و انتقال علوم اوایل به عالم اسلامی از رهگذر فرهنگ سریانی نقشی جدی داشته‌اند. نسطوریان در طول تاریخ یکی از واسطه‌های فرهنگ یونانی و فرهنگ ایرانی و اسلامی بوده‌اند و از این جهت برای کسانی که تاریخ فلسفه و علوم را دنبال می‌کنند آشنا هستند (برای گزارشی از این موضوع ر.ک. دلیسی اولیری، انتقال علوم یونانی به عالم اسلامی، ترجمه احمد آرام). جدای از همه این موارد، به تصور من، آشنایی با تاریخ و اندیشه‌های فرقه‌های مختلف دینی و اعتقادی می‌تواند کمک کند به کمرنگ شدن تصاویر قالبی و شعارگونه‌ای که برخی، از گذشته‌ای آرمانی‌شده و یکدست ترسیم و ذیل عناوین کلی عرفانی‌شده‌ای مانند “سنت” عرضه می‌کنند؛ خواندن تاریخ و آشنایی با تغییر و تحولات اجتماعی و کشمکش‌ها و منازعات اعتقادی در طول زمان، بهترین راه برای ارزیابی و سنجش چنان تصاویر و مدعیاتی است.
کتاب نسطوریان، تألیف دوست و همکار گرامی‌ام، خانم دکتر لیلا هوشنگی، نخستین تک‌نگاری به زبان فارسی درباره این گروه است و تا پیش از آن کتابی مستقل درباره این فرقه مهم مسیحی در دسترس علاقه‌مندان ایرانی نبود. در این کتاب طی سه بخش مباحثی درباره پیدایش و گسترش مسیحیت شرقی، تاریخچه کلیسای نسطوری، و پیشینه و شکل‌گیری و تدوین نهایی آرای مسیح‌شناختی نسطوریان آمده و در هر بخش ضمن معرفی مهمترین منابع و مآخذ، ذیل فصول مختلف تصویر بالنسبه جامعی از تاریخ و عقاید نسطوریان ترسیم شده است. تاریخ و عقاید نسطوریان نخستین بار در سال 1389 منتشر شد و حالا خوشبختانه پس از مدتی موجود نبودن در بازار، این کتاب مفید تجدید چاپ شده است. در زمان انتشار چاپ اول کتاب نسطوریان، استادِ بسیارخوانِ بسیاردان، جناب کامران فانی، در روزنامه شرق (ش. 1044، ص. آخر) درباره آن چنین گفته بودند:
“كتاب ديگري كه اين روزها و مابين كارهايم از خواندن آن لذت بردم، «نسطوريان» نام دارد. كتاب بسيار خوبي است كه تا قبل از دسترسي به آن اصلاً فكر نمي كردم در ايران چنين كتابي منتشر شود. اكثر اقليت هاي مسيحي كه در كشور ما زندگي مي‌كنند نسطوري هستند يعني آنها كليساي مسيحي ايراني را سه قرن بعد از ميلاد مسيح در ايران به وجود آوردند. در واقع مسيحيت ايراني، مسيحيت نسطوري است. همه اين ماجرا را مي‌توانید در كتاب «نسطوريان» كه درباره قديمي‌ترين فرقه مسيحيان در ايران است، بخوانيد. اين كتاب را خانم ليلا هوشنگي به نگارش درآورده است. نويسنده با دقت و با مراجعه به منابع مختلفي كه در ايران به سختي به دست مي‌آيد «نسطوريان» را نوشته است. او با منطقي محققانه و خوش‌بيان سير تاريخي اين فرقه از مسيحيت را از پيدايش تا امروز به نگارش درآورده است. بي‌شك كسي كه الهيات مسيحي، فلسفه و تاريخ ايران در زمان ساسانيان و تاريخ اسلام را نداند، نمي‌تواند چنين كتابي را به رشته تحرير درآورد. من احتمال مي‌دهم خانم ليلا هوشنگي بيش از 100 ماخذ را براي نوشتن اين كتاب مورد مطالعه قرار داده است. كساني كه به كارهاي تحقيقي در زمينه‌هاي دين‌شناسي و دين‌پژوهي علاقه دارند حتماً كتاب «نسطوريان» را مورد مطالعه قرار دهند. اين كتاب از آن دسته تحقيقاتي است كه در كشور ما كمتر انجام مي‌شود، پس مطالعه آن را از دست ندهيد.”
نسطوریان
نوشته لیلا هوشنگی
انتشارات بصیرت
چاپ دوم 1396