درباره نسبت میان کلام شیعه و کلام معتزله در طول تاریخ محققان و صاحب‌نظران مختلف بحثهای گوناگونی را مطرح کرده‌اند. این دو نظام کلامی از سویی شباهتهای قابل توجهی به هم دارند که به ویژه از مقایسه آن دو با دیگر نظامها – مثلا نظام اشاعره – روشن می‌شود و از سوی دیگر تفاوتهای قابل توجهی هم در برخی مبانی و رویکردها با یکدیگر دارند که شایسته تامل است. گروهی از مستشرقان محقق، در طول چند نسل، برای برجسته کردن تفاوتهای این دو نظام عمدتا عقل‌گرا با دیگر نظامها، عمدتا بر شباهتهای این دو تاکید کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به عنوان نمونه از ویلفرد مادلونگ، مارتین مکدرموت و زابینه اشمیتکه نام برد. اما برای شیعیان که به نظام کلامی و سنت خود نه فقط از منظر موضوعی تاریخی در حوزه تاریخ اندیشه‌ها بلکه از منظر اعتقادی می‌نگرند طبعا این نوع پژوهشها کافی نیست و تاکید بر تفاوتهای این دو نظام نیز لازم است.
“کلام شیعه، کلام معتزله: پژوهشی مقایسه‌ای بر مبنای متون قرن‌های چهارم و پنجم” نوشته مریم کیانی‌فرید که در روزهای اخیر (تیر ماه 1393) توسط انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب منتشر شده یکی از جدی‌ترین تلاشها برای برجسته کردن این تفاوتهاست بر مبنای مقایسه متون قرن‌های چهارم و پنجم، یعنی یکی از دوره‌های اوج و شکوفایی اندیشه‌های کلامی و از جمله شیعی در تاریخ اندیشه اسلامی.
مولف پس از ذکر مقدماتی تاریخی در مورد تکوین نظام‌های کلامی شیعه و معتزله و اشاره به برخی تقسیم‌بندی‌های مبتنی بر جغرافیای تاریخی و از جمله تفکیک متکلمان شیعه قم و بغداد از سویی و متکلمان معتزلی بغداد و بصره از سوی دیگر و برشمردن چهره‌های برجسته هر یک از این نظام‌های کلامی، به مقایسه مورد به مورد آراء متکلمان شیعه و معتزله درباره مسائل عمده کلامی می‌پردازد، مسائلی از قبیل توحید و تشبیه و تنزیه، عدل، نبوت، عصمت، اعجاز، امامت، غیبت، حسن و قبح، وعد و عید، تکلیف، خلود، ایمان، احباط و تکفیر، توبه، شفاعت، رجعت و امر به معروف و نهی از منکر. شاید بتوان این بخش را قلب کتاب و کارآمدترین قسمت این تحقیق دانست. چرا که چنین مقایسه مورد به موردی به خودی خود روشنگر بسیاری نکات درباره متکلمان شیعه و معتزلی است.
مولف سپس با ارائه معیارهایی برای استقلال نظام‌های کلامی از یکدیگر کوشیده است استقلال نظام کلامی شیعه را روشن نماید و مرزهای دو نظام کلامی شیعه و معتزله را مشخص و بارز سازد.
انتشار این کتاب را به دوست و همکار عزیزمان خانم دکتر مریم کیانی فرید صمیمانه تبریک می‌گویم و خواندن کتاب را به دوستانی که به مباحث کلامی به طور خاص و تاریخ اندیشه‌ها در عالم اسلامی به طور عام علاقمندند پیشنهاد می‌کنم.
