پیشتر مجموعه “مطالعات قرآن و حدیث” که زیر نظر مهرداد عباسی و توسط انتشارات حکمت منتشر می‌شود بر روی “ما کم شماریم” معرفی شده است (اینجا). از این مجموعه ارزشمند دو عنوان کتاب تازه منتشر شده است:
تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها
این مجلد که با گزینش و به کوشش و ویرایش سید علی آقایی پدید آمده، مجموعه‌ای است از مقالات مهم و اثرگذار گروهی از مستشرقان نامدار در حوزه مطالعات ناظر به حدیث.
چنانکه قبلا نیز به مناسبت اشاره کرده‌ام (اینجا) برای عموم مردم مسلمان به طور معمول صرف اینکه چیزی حدیث یا روایت خوانده شود آن را معتبر و محترم می‌کند و البته گاه مضمون احادیث و روایات به محک مقبولات ذهنی زده می‌شود. برای حدیث‌پژوهی مسلمان مسأله در این حد متوقف نمی‌ماند و مهم این است که آیا حدیثی صحیح هست یا نه. به عبارت دیگر آیا حدیث از پیامبر اسلام (یا از منظر شیعیان همچنین از ائمه معصومین) هست یا نه. اما برای حدیث‌پژوهان غیرمسلمان غربی مسأله گسترده‌تر از این است. آنها مایل‌اند تاریخ رواج احادیث را نشان دهند و تاریخ جعل احادیث مجعول را. چرا که بدین وسیله می‌توان وضع فکری و سیاسی و اجتماعی دوره‌ای را که حدیثی در آن رایج گردیده یا جعل شده است دریافت و به اطلاعاتی تاریخی درباره آن دوره دست یافت.
از نخستین تلاشهای آکادمیک غربیان برای شناخت تاریخ و فرهنگ اسلام تا امروز موضوع احادیث و روایات مورد توجه گروهی از مستشرقان بوده و به مرور زمان مجموعه‌ای از آثار و نگرش‌ها در این باره میان آنها شکل گرفته است. در کتاب تاریخ گذاری حدیث: روش ها و نمونه ها بخشی از مقالات شایان توجه در این حوزه گزینش و ترجمه شده است.
مقاله اول کتاب (ارزیابی تاریخ‌گذاری حدیث، نوشته هارالد موتسکی، ترجمه علی آقایی) گزارشی است از تاریخ تلاشهای مستشرقان غربی در حوزه مورد بحث و مدخل مناسبی برای ورود به کتاب. مقاله دوم (حدیث و سنت، نوشته ایگناتس گلدتسیهر، ترجمه علی آقایی) بخشی است از کتاب کلاسیک نویسنده‌اش در حوزه اسلام‌شناسی که برای شناخت سابقه بحث اهمیت تاریخی دارد.
دیگر مقالات کتاب در دسته‌هایی دو تایی قابل تقسیم و تحلیل‌اند؛ چرا که به ترتیب مقاله نخست تقریر موضع و رای مؤلفی صاحب‌نظر است و دومی نقد آن، به اصطلاح اهل فلسفه برنهاد و برابرنهاد یا وضع و وضع مقابل. این مقالات به ترتیب عبارت است از:
سند، شاهدی برای تاریخ‌گذاری حدیث (نوشته یوزف شاخت، ترجمه مهرداد عباسی)
نظام اسناد: وثاقت و اعتبار (نوشته محمد مصطفی اعظمی، ترجمه نصرت نیل‌ساز)
وصیت سعد بن ابی وقاص: تطور یک روایت (نوشته مارستن اسپیت، ترجمه زهرا مبلغ)
وصیت سعد بن ابی وقاص: بازنگری ( نوشته دیوید پاورز، ترجمه علی آقایی)
تقدیر در رحم مادر: پژوهشی در پیوند حدیث و کلام (نوشته یوزف فان اس، ترجمه اسماعیل باغستانی)
تاریخ‌گذاری روایات (نوشته مایکل کوک، ترجمه مرتضی کریمی‌نیا)
نافع مولای ابن عمر و جایگاه او در آثار حدیثی مسلمانان ( نوشته خوتیر ینبل، ترجمه مژگان آقایی و راحله نوشاوند)
مطالعات حدیثی به کجا می‌رود؟ (نوشته هارالد موتسکی، ترجمه زهرا مبلغ)
بازنگری برخی اصطلاحات در علوم حدیث (نوشته خوتیر ینبل، ترجمه شادی نفیسی و فاطمه صادقی)
حلقه مشترک و پیوندش با مدار (نوشته خالد ازکان، ترجمه علی آقایی)
برخی از مقالات مجموعه و به طور خاص نوشته شایان توجه یوزف فان اس می‌تواند مخاطبانی بیش از علاقه‌مندان به علوم حدیث داشته باشد و مورد توجه پژوهندگان تاریخ کلام یا تاریخ اندیشه‌های اسلامی نیز قرار بگیرد.
در جامعه‌ای که صرف حدیث و روایت خواندن چیزی آن را مطلوب و مقبول برخی می‌کند و جای ارزیابی‌های نقادانه در این زمینه‌ها در آن خالی است، انتشار چنین آثاری می‌تواند مواجهه خام برخی مخاطبان با روایات و احادیث را پخته‌تر و درک آنها را از ماجراهای تاریخی پیچیده‌تر کند. از این جهت انتشار این گونه آثار به زبان فارسی ضرورت دارد، هرچند نباید فراموش کرد که این نوع نگرش‌ها و رویکردها گاه ریشه‌هایی قرن نوزدهمی دارند (ولو اینکه در قرن بیستم و ایام متاخر نوشته شده باشند) و از دستاوردهای فکری دوره‌های جدیدتر و بصیرتهای حاصل از هرمنوتیک و فلسفه‌های جدید و علوم انسانی از قبیل روان‌شناسی و دین‌شناسی کم‌بهره‌اند. بر اساس چنین دستاوردهایی می‌توان علت پیش نرفتن برخی از مباحث و جدلی‌الطرفین بودن تز – آنتی‌تزهای مطرح شده را دریافت. ولی به هر حال صرف نظر از این جنبه، اینکه این مجموعه انتخاب و ترجمه شده و در اختیار علاقمندان فارسی‌زبان قرار گرفته کاری ضروری بوده و فرصتی مغتنم پدید آورده است برای خواندن و اندیشیدن.
رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن
این کتاب که زیر نظر اندرو ریپین تدوین شده و به کوشش و ویرایش مهرداد عباسی به فارسی در آمده مجموعه‌ای است از مقالات مختلف درباره تفسیر قرآن و تاریخ آن. در جامعه ما همان طور که درباره حدیث تصورات بسیطی رایج است درباره تفسیر هم تصورات ساده‌ای وجود دارد که با واقعیات پیچیده تاریخی نمی‌خواند. مجموعه مقالات این کتاب هم که نوشته بعضی شرق‌شناسان قرآن‌پژوه معاصر است می‌تواند برخی از این پیچیدگی‌ها را آشکار کند. در این کتاب مقالات زیر آمده است که عنوان هر یک گویای محتوا و مضمون آن است:
خاستگاه‌ها و نخستین تحولات سنت تفسیر ( نوشته فرد لیمهاوس، ترجمه نصرت نیل‌ساز)
ارزش قرائات حفص و ورش برای تاریخ متن قرآن (نوشته ادرین براکت، ترجمه راحله نوشاوند)
هرمنوتیک قرآن از نگاه طبری و ابن کثیر (نوشته جین مک اولیف، ترجمه مهرداد عباسی)
احادیث تفسیری در کتب سته ( نوشته مارستن اسپیت، ترجمه علی آقایی)
افسانه‌ها در منابع تفسیر و حدیث: خلقت آدم و داستان‌های مرتبط ( نوشته مئیر قسطر، ترجمه مهرداد عباسی)
گونه تفسیری ناسخ و منسوخ ( نوشته دیوید پاورز، ترجمه سعید عدالت نژاد)
تفسیر بلاغی قرآن: اعجاز و موضوعات مرتبط (نوشته عیسی بلاطه، ترجمه مهرداد عباسی)
متون واژه‌نگاری و قرآن (نوشته اندرو ریپین، ترجمه مهرداد عباسی)
قرآن ناطق و قرآن صامت: پژوهشی در اصول و تحولات تفسیر شیعه امامیه (نوشته محمود ایوب، ترجمه محمد حسن محمدی مظفر)
تأویل قرآن از نگاه اسماعیلیه (نوشته اسماعیل پوناوالا، ترجمه محمد حسن محمدی مظفر)
“تفهیم القرآن” ابوالاعلی مودودی ( نوشته چارلز آدامز، ترجمه مژگان آقایی)
از مجموعه مطالعات قرآن و حدیث این دو کتاب نیز در دست انتشار است: تفاسیر صوفیانه قرآن از سده چهارم تا هشتم هجری، نوشته کریستین سندز ( ترجمه زهرا پوستین‌دوز) و پیامبران عهدین در قرآن و منابع اسلامی، نوشته روبرتو توتولی (ترجمه مهرداد عباسی و راحله نوشاوند)
جلد سوم دائره‌المعارف قرآن
این کتاب هم پیش از این بر روی “ما کم شماریم” معرفی شده است ( اینجا و اینجا و نیز بنگرید به مصاحبه حسین خندق آبادی و مقاله مهرداد عباسی). خوشبختانه کار ترجمه این مجموعه به خوبی پیش رفته و حال ترجمه از نیمه گذشته و جلد سوم این مجموعه هم منتشر شده است. در این مجلد هم مقالاتی مهم هست از “دجال” و “دین” تا “روح” و “روح القدس” و از “رؤیت” و “رهبانیت” تا “زنان و قرآن” و “سیاست و قرآن”؛ از نویسندگانی مانند آنگلیکا نویورت و گرهارد باورینگ و زابینه اشمیتکه و اولریش مارتسلف و نصرحامد ابوزید و وداد قاضی. مترجمان این مجلد عبارتند از: سید علی آقایی و جلیل پروین و اعظم پویا و حسین خندق آبادی و عباس حاج زین العابدینی و حسن رضایی و محمد طاهر ریاضی ارسی و محمد زارع شیرین کندی و مهدی شاددل بصیر و فیروزه صادق زاده دربان و مسعود صادقی و مصطفی عابدینی فرد و مهرداد عباسی و اعظم عبدالله زاده و سعید عدالت نژاد و امیر مازیار و سیده زهرا مبلغ و ابراهیم موسی پور بشلی و لیلا هوشنگی و نصرت نیل ساز و مهرداد وحدتی دانشمند. یکی از مقالات اندیشمندانه و تامل برانگیز این مجلد مقاله محمد ارکون است با نام “روش‌های انتقادی معاصر و قرآن”.
تاریخ‌گذاری حدیث: روش‌ها و نمونه‌ها
نوشته گلتسیهر، شاخت، فان اس، موتسکی و دیگران
به کوشش و ویرایش سید علی آقایی
انتشارات حکمت
1394
رویکردهایی به تاریخ تفسیر قرآن
ویراسته اندرو ریپین
به کوشش و ویرایش مهرداد عباسی
انتشارات حکمت
1394
دائره‌المعارف قرآن
جلد سوم: د – ش
سرویراستار: جین دمن مک‌اولیف
ویراستاران ترجمه فارسی: حسین خندق آبادی، مسعود صادقی، مهرداد عباسی، امیر مازیار
انتشارات حکمت
1394