محمدمنصور هاشمی یکی از اندیشمندان جوان و آینده‌دار ایرانی است که حوزه تأملات نظری‌اش، گستره‌ای از تاریخ روشنفکری تا اندیشه فلسفی را در بر می‌گیرد. او که مدیر گروه کلام و فرق بنیاد دایره‌المعارف اسلامی است، سال‌ها است حضوری روشمند و مبتنی بر اندیشه در مجلات فکری کشور دارد. اگر چه شهرت هاشمی بیشتر پس از نگارش و انتشار کتاب «هویت‌اندیشان و میراث فکری احمد فردید» در میان اهالی فرهنگ پیچید، اما همواره نگاه انتقادی هاشمی به روشنفکران و اندیشمندان، باعث پررونق بودن آراء و آثار تشریحی و تبیینی‌اش از سیر تاریخ روشنفکری و همچنین تاریخ اندیشه معاصر شده است. آراء و آثاری که در کتاب‌های متنوعی منعکس شده است. از میان کتاب‌های منتشر شده هاشمی می‌توان به «دین‌اندیشان متجدد: روشنفکری دینی از شریعتی تا ملکیان»، «هویت‌اندیشان و میراث فکری احمد فردید»، «صیرورت در فلسفه ملاصدرا و هگل»، «خدا و بشر: چند مبحث کلامی در تاریخ اندیشه اسلامی» و «نقد و تحلیل و گزیده داستان‌های صادق هدایت» اشاره کرد. همچنین کتاب‌های «فلسفه و فرهنگ، مجموعه‌ای از مقالات و سخنرانی‌های کریم مجتهدی» و «آمیزش افق‌ها: منتخباتی از آثار داریوش شایگان» نیز با کوشش محمدمنصور هاشمی منتشر شده‌اند.
اما اینک مجموعه مقالاتی فلسفی محمدمنصور هاشمی با عنوان «اندیشه‌هایی برای اکنون» منتشر شده است. در بخشی از این کتاب تحلیل و بررسی اندیشه‌های متفکران معاصری چون مراد فرهادپور، مهدی بازرگان، علی شریعتی، آرامش دوستدار و برخی دیگر از اندیشمندان ایرانی و خارجی آمده است. محمدمنصور هاشمی در گفت‌وگو با خبرگزاری کتاب ایران درباره کتاب اخیر خود گفته است: «مجموعه مقالات اندیشه‌هایی برای اکنون جدیدترین کتاب من است که در دسترس مخاطبان قرار می‌گیرد. محتوای این مقالات در حوزه کلی اندیشه و تاریخ اندیشه در ایران است که در طول یک دهه گذشته در نشریاتی چون مهرنامه، حرفه هنرمند، اندیشه پویا و بخارا و برخی از جشن‌نامه‌ها منتشر شده بودند.»
شایان ذکر است برخی از این مقاله‌ها درباره متفکران معاصر ایران چون مراد فرهادپور، آرامش دوستدار، مهدی بازرگان، علی شریعتی و مصطفی رحیمی است. در این مقالات منظومه فکری این متفکران تشریح شده است. برخی مقاله‌های هاشمی درباره فیلسوفان خارجی چون لودویگ وینگنشتاین، گئورگ ویلهلم، فریدریش هگل و فیلسوفان ایرانی چون ملاصدارست . تعدادی از مقاله‌های موضوعی چون «نسبت علم و دین» و همچنین چند گفت‌وگو با برخی نشریات، محتوای مقاله‌هایی دیگر از این کتاب است. آنچه این مجموعه پراکنده را که در آن هم مقالات فنی فلسفی هست و هم یادداشت‌های روزمره فرهنگی به هم پیوند می‌دهد، دغدغه محمدمنصور هاشمی است. او در تمامی مطالب کوشیده مسئله‌ای را که در «اینجا» و «اکنون» قابل طرح و تامل بوده، واکاوی کند.
آن‌طور که نویسنده کتاب در مقدمه نوشته است، «اندیشه‌هایی برای اکنون» دربردارنده نوشته‌ها و گفته‌هایی است در حوزه مسائل فکری و فرهنگی جامعه ما. در این کتاب هم مقالات فلسفی هست، هم مطالبی در تحلیل ادبیات و هنر و علوم انسانی؛ هم نقد و نظرهایی درباره تاریخ اندیشه‌ها در ایران معاصر و چهره‌های برجسته روشنفکری هست، هم تأملاتی درباره وضع تاریخی ما و نسبت‌مان با توسعه‌یافتگی. آنچه این مجموعه را به هم پیوند می‌دهد، حضور و مشارکت نویسنده آنها – محمدمنصور هاشمی – در عرصه اندیشه و نقد و نظر در فضای فکری و فرهنگی ایران است و تلاش او برای روشن کردن برخی موضوعات و برجسته ساختن برخی رویکردها و حل مسائلی در اینجا و اکنون؛ موضوعات و رویکردها و مسائلی که در نگاهی دقیق ارتباطات و پیوستگی‌های ظریفی با یکدیگر دارند.» کتاب «اندیشه‌هایی برای اکنون» در سه بخش تنظیم شده است. بخش اول مقالات نام دارد و در آن مقالاتی با عنوان «جوهر از نظر ابن عربی، جوهر از نظر اسپینوزا»، «هگل و مسئله اصالت ماهیت یا وجود: نقد قرائت مرتضی مطهری از فلسفه هگل»، «نظریه امت و امامت علی شریعتی: شیعی یا مارکسیستی؟»، قبض و بسط نگرش تاریخی: درباره عبدالکریم سروش و نگاه او به تاریخ» و «اندیشه دوره استقرار: مصطفی ملکیان در تاریخ روشنفکری ایران» تصنیف شده است. بخش دوم یادداشت‌ها نام دارد و مطالبی با این عناوین در این بخش وجود دارد: «سید احمد فردید و نسبت او با محافظه‌کاری»، «مارکسیسم اسطوره‌پرداز: درباره شریعتی و مائو»، «سنت‌گرایی و اندیشه معاصر ایران»، «مغالطه بزرگ: نقدی بر نظریه عبدالکریم سروش درباره دوگانه سنت و مدرنیته»، «روشنفکری و چپ‌گرایی»، «چپ‌خوانی در ایران»، «تنهایی و تفکر: به احترام فیلم هانا آرنت»، «روشنفکری، روشنگری است: به احترام ابوالحسن نجفی»، «شما همان کارتان هستید: به احترام کریم مجتهدی»، «فیلسوف فرهنگ ایران امروز: به احترام داریوش شایگان» و «مثلث تداعی‌های گیاه و سنگ: به احترام عزت‌الله فولادوند». در بخش سوم که به گفت‌وگوها اختصاص داده شده است نیز «گفت‌وگویی درباره علی شریعتی و میراث او»، «گفت‌وگویی درباره فراز و فرودهای اندیشه‌های عبدالکریم سروش»، « گفت‌وگویی درباره روشنفکری دینی»، « گفت‌وگویی درباره دین، معنویت و کثرت‌گرایی»، « گفت‌وگویی درباره پیشرفت در تاریخ»، « گفت‌وگویی درباره دینداری و لیبرال‌دموکراسی» و «تاریخ‌نگاری اندیشه‌ها» به چشم می‌خورد. علاوه بر این سه فصل، مقدمه و نمایه را نیز باید به این کتاب قطور 900 صفحه‌ای افزود. به نظر می‌رسد مجموع مطالب این کتاب، دو گونه تنوع را درکنار هم گرد آورده است؛ تنوع موضوعات و مطالب و تنوع محل نشر مطالب، به باور محمدمنصور هاشمی، نقطه اتصال مطالب این کتاب پیوند ریشه‌دار دغدغه‌های نویسنده آنهاست با زمینه شکل‌گیری آنها، یعنی فرهنگ و تاریخ و سرزمینی که در آن زیسته است و آن را بیش از پیش سربلند و بارور و رشدیافته می‌خواهد.
نوشته امین محمدی زاد
هفته‌نامه صدا، شماره 51
شنبه 21 شهریور 1394