دوستانی که به “ما کم شماریم” لطف دارند و کم و بیش منظم به آن سرمی‌زنند می‌دانند که من در ایام محرم در بخش “یک پیشنهاد سریع” کاری مرتبط با حال و هوای این ایام را معرفی می‌کنم. امسال هم به روال پیش همین کار را می‌کنم اما این بار می‌خواهم به جای کتاب، یک فیلم مستند را پیشنهاد کنم.
ناصر تقوایی در مقام فیلمسازی استاد نیاز به معرفی ندارد. آثار داستانی‌اش از “آرامش در حضور دیگران” و “صادق کرده” و “نفرین” تا “ناخدا خورشید” و “ای ایران” و “کاغذ بی‌خط” برای چند نسل تبدیل به خاطره شده است و سریال ماندگارش ” دایی جان ناپلئون” نمونه‌ای از اقتباس استادانه و کارگردانی درجه‌یک در تلویزیون ماست. اما ناصر تقوایی، مستندساز مهمی هم هست که این گونه آثارش متأسفانه کمتر دیده شده است. یکی از مستندهای دیدنی این فیلمساز جنوبی که برخی از بهترین مستندهایش حال و هوای جنوب ایران را ترسیم می‌کند فیلمی است به نام “اربعین”.
“اربعین” – که خوشبختانه الان روی اینترنت قابل دسترسی است – سال 1349 در بندر بوشهر ساخته شده و مراسم نوحه‌خوانی و سینه‌زنی اهل آن منطقه را نشان می‌دهد.
طبعاً دیدن چنین مستندی فی‌نفسه جالب است و جذاب، اما انکار نمی‌کنم که برای من فیلم لحظه‌ای به فیلمی فراموش‌نشدنی تبدیل شد که در آن نوایی کاملاً آشنا را شنیدم.
همه کسانی که مثل من در ابتدای جنگ کودک بوده‌اند و در انتهای آن جنگِ هشت‌ساله و زیاده طولانی نوجوان، قاعدتاً خاطره‌ای دارند از نوحه‌ای بسیار موثر: “ممد نبودی ببینی / شهر آزاد گشته / خون یارانت / پرثمر گشته”؛ آن شهر خرمشهر بود که ما در کودکی بر اساس پوسترهای تبلیغاتیِ “خرمشهر خونین‌شهر شد” خیال می‌کردیم واقعاً اسمش مثل اسم خیلی جاهای دیگر عوض شده و “خونین‌شهر” نام تازه آن است! (سر کلاس‌مان در دبستان برای شهری که با “خ” شروع شود به جای خرمشهر آن‌قدر گفتیم خونین‌شهر که خانم معلم‌مان رسماً ناراحت شد و از ناراحتی شدید او فهمیدیم بهتر است همان خرمشهر بگوییم حتی اگر چیزی از خرّمی آن ندیده باشیم و ذهن‌مان پر باشد از پوسترهای سرخ‌رنگ “خونین‌شهر”). مضمون نوحه هم این بود که خرمشهر آزاد شده است (اولین خاطره‌ای که من از شادی عمومی دارم شنیدن صدای بوق‌زدن‌های ممتد ماشین‌هاست در کودکی‌ام و توضیح مادرم که این سر و صدا، خوشحالی مردم است از آزادی خرمشهر)، هرچند بخشی از کسانی که برای از دست نرفتن و آزاد شدن آن خطه تلاش کرده بودند شهید شده بودند و دیگر در کنارمان نبودند. این نوحه را در آن اجرای ساده اولیه بسیار دوست داشتم و هنوز هم شنیدنش می‌تواند بسیار متأثرم کند، هم غمگین و هم لبریز از انگیزه و امید.
دیدن “اربعین” ناصر تقوایی راز آن نوحه مؤثر را برایم آشکار کرد. اگر فیلم را دیده باشید یا ببینید می‌دانید چه می‌گویم. در آن فیلم نوحه‌ای هست که آهنگ و ملودی آن عیناً همان نوحه آزادسازی خرمشهر است. خواننده جنوبی “ممد نبودی…” بر گرته نوحه و نوایی قدیمی و مردمی و ریشه‌دار فقط سروده‌ای جدید و متناسب با شرایط را نشانده و اجرا کرده است، وگرنه اصل نوحه مربوط است به مراسم عزاداری در ایام محرم. نوحه و نوای اصلی حال و هوایی داشته است هم محزون و مظلومانه، هم با صلابت و حاکی از استمرار و بقایی حماسه‌وار، همین حال و هواست که به نسخه جدید آن درباره دفاع قهرمانانه مردم ایران از سرزمین‌شان راه یافته و آن را به خاطره بدل کرده است. اگر “اربعین” تقوایی نبود شاید به این راحتی ریشه آن نوحه مؤثر را نمی‌دیدیم و اگر نسخه اصلی نوحه و موضوع آن را نبینیم و ندانیم، شاید در فهم مردم ایران و راز استمرار و بقای آنها در طول قرون متمادی چندان کامیاب نباشیم.
اربعین
سینه‌زنی: هیئت عزاداران مسجد دهدشتی
نوحه‌خوان: بخشو (جهان‌بخش کردی‌زاده)
سنج و دمام: هیئت عزادارن مسجد بهبهانی
تدوین و کارگردانی: ناصر تقوایی
صدابردار: حیدر نخعی
فیلمبردار: مهرداد فخیمی
دستیار فیلمبردار: علی نیازی
16 میلیمتری / رنگی
محصول سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران
1349