شاهرخ مسکوب نه مترجم حرفه‌ای بود، نه محقق دانشگاهی، و نه متفکر نظام‌ساز، گرچه هم ترجمه کرده است و هم تحقیق و هم اندیشه‌پردازی(1)، همه هم کم و بیش مقبول. اما آنچه مسکوب را مسکوب کرده است به گمان من اصالت اوست. نوعی دردمندی و هوشیاری در او بوده که بیش از هر جا در قالب جستارنویسی خود را بروز داده است، در نثری استوار و بینشی آزادوار و دانشی تیزبینانه. یادگارهای ماندگار او جملگی آنهایی است که در قالب جستار پدید آمده است. مشهورترین‌های‌شان را شاید بتوان نوشته‌هایش درباره‌ی شاهنامه دانست از “مقدمه بر رستم و اسفندیار” و “سوگ سیاوش” تا “ارمغان مور”(2). وقتی به اجبار زمانه به جای جستار مقاله و کتاب تحقیقی نوشته آشکار است که در جای طبیعی خودش نیست. انگار پلنگی را در قفس انداخته باشند. نوشته‌هایی مانند “منشأ و معنای عقل در اندیشه‌ی ناصر خسرو”(3) و “بررسی عقلانی حق، قانون و عدالت در اسلام“(4) مفید است ولی “آن”ی را ندارد که جستارهایش دارد. شاهرخ مسکوب در جستارهایش همان شاهرخ مسکوب یادداشت‌های روزانه‌اش “روزها در راه“(5) است. کاری که که هرچند در ایران مجال چاپ نیافته، بسیاری از کتابخوانان در ایران آن را دیده و خوانده‌اند، از بس صادقانه است. راست و درست و بی‌شیله پیله. با دغدغه‌هایی که تعارف و تکلفی در آنها نیست و فرهیختگی و فرهنگی که کمترین تظاهر و تجملی ندارد. جستارهای مسکوب اندیشه‌های چنان شخصی است. کسی که به رغم هر اختلاف نظری با او انکار نمی‌توان کرد که با تمام وجود درد فرهنگ دارد.
در میان جستارهای شاهرح مسکوب مهمترین کار اندیشگی‌اش به نظر من کتاب “هویت ایرانی و زبان فارسی” (6) است.
در “هویت ایرانی و زبان فارسی” مسکوب به پرسشی بسیار مهم پرداخته است: جایگاه زبان فارسی. شیوه‌ی شاهرخ مسکوب در پرداختن به این مسأله به خوبی نشان می‌دهد که دغدغه‌ی او از کجا نشأت گرفته بوده است. کتاب او چهار فصل عمده دارد. یک، ملیت ایرانی و رابطه‌ی آن با زبان و تاریخ؛ دو، اهل دیوان و نثر فارسی؛ سه، اهل دین و نثر فارسی؛ چهار، اهل عرفان و نثر فارسی. طبیعتاً به پرسش کتاب از منظرهای گوناگون می‌شود پرداخت، ولی مسکوب از پسِ انقلاب اسلامی و حکومت‌داری روحانیان، پدیدآورندگان آثار فارسی در طول تاریخ را در سه‌گانه‌ی مذکور تقسیم کرده و نسبت فارسی‌نویسی را با آن پدیدآورندگان سنجیده و بررسیده است. در کار او البته کاستی کم نیست: تقسیم‌بندی‌اش جامع نیست(7)، داده‌ها و دانسته‌هایش به ویژه در نسبت فارسی و آثار دینی اندک و ناقص است(8)، و مهمتر از همه‌ی این‌ها آثار فارسی فلسفی و منطقی و علمی (علوم ریاضی و طبیعی) را دست‌کم گرفته است(9). با این همه جستار بلند او در بررسی پیوندهای هویت ایرانی و زبان فارسی در طول تاریخ، سرشار از نکات در خور توجه و شایان تأمل است. از این جهت ترجمه‌ی کتاب “هویت ایرانی و زبان فارسی” به زبان فرانسه -که اخیراً در پاریس منتشر شده- جای خوشحالی دارد و آن را باید بسیار قدر نهاد، زیرا بی‌گمان می‌تواند هم در آشنایی بیشتر فرانسه‌خوانان با زبان فارسی و فرهنگ ایرانی نقشی سازنده داشته باشد و هم راهگشای علاقه‌مندان به ایران و زبان فارسی بشود برای بازاندیشی در اثر مسکوب و پیگیری پرسشِ محوری او بر بسترهای تازه(10).
ترجمه‌ی فرانسه‌ی کتاب مسکوب به قلم دو ایرانی پژوهشگر و اندیشمند پدید آمده است: عطا آیتی و رضا رکوئی. آنها پیشگفتاری مختصر و مفید هم بر برگردان‌شان و در معرفی و تحلیل کتاب نوشته‌اند که مغتنم است. کتاب با مشخصات زیر انتشار یافته است:
Sharokh Meskoob, L’identité iranienne et la langue persane, Traduit par Ata Ayati et Reza Rokoee, L’Harmattan, Paris, 2024
خوشبختانه پیشتر این افتخار را داشته‌ام که درباره‌ی رضا رکوئی فیلسوف ایرانی مقیم فرانسه یادداشتی ولو بسیار مجمل بنویسم و دوستان مشتاق و کنجکاو می‌توانند به آن مراجعه کنند (اینجا).
عطا آیتی نیز با کارهای پژوهشی‌اش در مقام جامعه‌شناس و مورخ برای پژوهشگران شناخته‌شده است. مقالات فارسی‌اش که گستره‌ای از تحقیق در اسناد آرشیوهای فرانسه برای روشن‌کردن گوشه‌هایی از تاریخ معاصر ایران تا مثلاٌ معرفی ژرژ بالاندیه و گفتگو با این جامعه‌شناس و انسان‌شناس نامدار را در برمی‌گیرد در دسترس علاقه‌مندان است. اما آثار او بیشتر به زبان فرانسه پدید آمده است که از آن جمله باید نام ببرم از یک تک‌نگاری درباره‌ی جامعه‌شناس مشهور ایرانی مقیم فرانسه، فرهاد خسرو خاور، که توسط عطا آیتی و محسن متقی (درباره ی محسن متقی بنگرید به اینجا) تألیف شده است(11) و نیز مجموعه‌مقاله‌هایی تخصصی درباره‌ی مسائل جاری عراق(12) و افغانستان(13) و آسیای میانه(14) و البته ایران(15) که زیر نظر او و همکارانش فراهم آمده است. نسخه‌ی فرانسه‌ی کتاب‌هایی آشنا نیز با مقدمه یا موخره‌ی او منتشر شده است مثلاً از سعدی تا آراگون جواد حدیدی(16) و نوشته‌ی باقر مؤمنی درباره‌ی میرزا فتحعلی آخوندزاده و ادبیات نهضت مشروطه ایران(17). عطا آیتی دبیر مجموعه‌ای ارزشمند درباره‌ی ایران در انتشارات آرماتان است(18). کسانی که با ساز و کار نهادهای علمی و پژوهشی و انتشاراتی و ارتباط آنها با سرمایه‌ها و سرمایه‌گذارها اندکی آشنایی داشته باشند و به عنوان نمونه بدانند که حتی یک عنوان پژوهشیِ در حقیقت واحد با دو نوع نامگذاری مرتبط با ایران یا مرتبط با جهان عربی و اسلامی ممکن است دو سرنوشت به کلی متفاوت پیدا کند طبیعتاً بیشتر ارج و اهمیت سلسله منشورات چنین مجموعه‌ای را درمی‌یابند.
هرگز فراموش نخواهم کرد که در آخرین ایام زندگی روان‌شاد کریم مجتهدی کتاب رضا رکوئی عزیز و ارجمند درباره‌ی اندیشمندان مدرن ایران(19) در همین مجموعه‌ای که زیر نظر عطا آیتی منتشر می‌شود به چاپ رسید. در کتاب ذکری هم از استاد سالخورده‌ی ما بود که دیگر سخت زمینگیر شده بود و توان حرکت و دیدن را از دست داده بود (به شرایط دکتر مجتهدی در اواخر عمر به مناسبت در اینجا اشاره‌ای کرده‌ام). خبر انتشار کتاب را به نحوی به ایشان دادم و به لطف بزرگواری رضا رکوئی و عطا آیتی آن را به اطرافیان دکتر مجتهدی رساندم تا برای ایشان بخوانند. دکتر مجتهدی که پیش از آن با من در گفتگویی مهربانانه برای همیشه خداحافظی کرده بود ناگهان تماس گرفت و با صدایی سرشار از نشاط و خوشی و رضایت از کتاب گفت. کاملاً متوجه بود که کتاب رویکردی انتقادی نیز دارد اما از نظرش هیچ اشکالی نداشت. برای پیرمرد زحمتکش همین که کسی کارش را دیده و بی‌غرضانه به آن پرداخته بود کافیِ کافی بود.
کاش می‌شد شاهرخ مسکوب هم سال‌ها از پسِ تألیف کتاب فکربرانگیزش درباره‌ی زبان فارسی و هویت ایرانی آگاه شود که ترجمه‌ی فرانسه‌ی کتابش در همان شهری که در آن به کار در عکاسخانه پرداخت تا نه بارکشِ غولِ بیابان شود و نه جایی پشت به خدمت دوتا کند منتشر شده است و هم‌زبانان فرهیخته‌اش کار او را فراموش نکرده‌اند. مطمئن‌ام که در آن صورت می‌شد لبخند را بر جانش دید، لبخند خوشنودی از استمرار یافتن اندیشیدن به اندیشیدنی‌ها.
پی‌نوشت‌ها:
1)
مهمترین ترجمه‌های مسکوب، برگردان‌های او از تراژدی‌های برجسته ی یونان باستان است (“آنتیگون” و “ادیپ شهریار” و “ادیپوس در کلئوس” هر سه از سوفوکل/سوفوکلوس، و “پرومته در زنجیر” از اشیل/آیسخولوس). ترجمه‌ی “لذت تراژیک” آندره بونار هم همسو با این برگردان‌هاست. سه نمایشنامه‌ی سوفوکل با ترجمه‌ی مسکوب در یک مجلد نیز گرد آمده و به چاپ رسیده است تحت عنوانِ “افسانه‌های تبای“. ترجمه‌ی مشترک او با عبدالرحیم احمدی از خوشه‌های خشم جان اشتاین بک نیز شایان ذکر است.
جستارهای حسی‌تر و ادبی‌تر او در این کتاب‌ها آمده است: مسافرنامه (چاپ نخست با نام مستعار ش البرزی برای نویسنده، آمریکا 1362، و چاپ دوم پاریس 1390)، گفتگو در باغ (تهران 1371)، خواب و خاموشی (لندن 1994)، سفر در خواب (پاریس 1998 و سپس تهران 1395). در شکاریم یکسر همه پیش مرگ (تهران 1391) در کنار مطالبی دیگر، برخی از این گونه جستارهای او هم چاپ شده است.
به برخی آثار برجسته‌ی او در ادامه‌ی این نوشته اشاره خواهم کرد، افزون بر آنها در اینجا باید نام ببرم از اثر پژوهشی داستان ادبیات و سرگذشت اجتماع (تهران 1373) که در آن مسکوب ادبیات ایران از 1300 تا 1315 را تحلیل کرده است و در کوی دوست (تهران 1357) که جستار مفصلی است درباره‌ی اشعار حافظ.
گفتگوی علی بنوعزیزی با شاهرخ مسکوب هم در قالب کتابی با عنوان کارنامه‌ی ناتمام، درباره سیاست و فرهنگ ( پاریس 1373 و سپس تهران 1378) منتشر شده که برای آشنایی بیشتر با زندگی و دغدغه های مسکوب مغتنم است.
2)
شاهرخ مسکوب یکی از کسانی است که در آشنایی بیشتر ایرانیان معاصر با شاهنامه‌ی فردوسی نقش داشت (برای فهرستی از این افراد بنگرید به اینجا). فهرست آثار او در این حوزه تا آنجا که من می‌دانم اینهاست: مقدمه بر رستم و اسفندیار (تهران 1342)، سوگ سیاوش، در مرگ و رستاخیز (تهران 1350)، ارمغان مور (تهران 1384). مقاله‌ی “فریدون فرخ” او هم در کتابش چند گفتار در فرهنگ ایران (تهران 1371) به چاپ رسیده است. کتاب درآمدی به اساطیر ایران (تهران 1401) را هم گرچه مستقیماً در حوزه‌ی شاهنامه‌پژوهی نیست از حیث حال و هوا در کنار مقاله‌ی مذکور و سوگ سیاوش می‌توان نهاد. همچنین مجموعه مقالات تن پهلوان و روان خردمند که دربردارنده‌ی مقالاتی ارزشمند در شناخت شاهنامه است زیر نظر شاهرخ مسکوب منتشر شده است (ویراست نخست تهران 1374، ویراست دوم 1381) که از خود او هم در آن دو نوشتار هست: “بخت و کار پهلوان در آزمون هفت‌خوان” و “تأملی در اخلاق: از اوستا به شاهنامه”. و سرانجام شاهنامه در دو بازخوانی که یادداشت‌های شاهرخ مسکوب بر شاهنامه است و به کوشش و با ویرایش مهری بهفر به چاپ رسیده است (تهران 1393).
3)
منتشر شده در چند گفتار در فرهنگ ایران (ص 83-152) و شکاریم یکسر همه پیش مرگ (ص 11-78). این مقاله‌ی دوبخشی و برخی دیگر از کارهای پژوهشی خارج از علایق اصلی شاهرخ مسکوب حاصل دوره‌ای است که او در کنار دوستش داریوش شایگان برای دفتر مطالعات اسماعیلیه کار می‌کرده است. با تعطیلی شعبه‌ی پاریسِ آن مجموعه، شاهرخ مسکوب آن دست کارها را کنار نهاد و با کار در یک عکاسخانه در پاریس برای گذران زندگی، در عرصه‌ی نوشتن یکسره به دلبستگی‌های خودش بازگشت.
4)
چاپ اول این کتاب در تابستان 1374 در پاریس و با نام مستعار م کوهیار به عنوان نویسنده منتشر شده است. از مسکوب گویا کتاب دیگری نیز با نام مستعار (کسرا احمدی) به چاپ رسیده است که شوربختانه آن را ندیده‌ام: درباره‌ی جهاد و شهادت (پاریس 1371).
5)
روزها در راه در دو جلد در زمستان 1379 در پاریس منتشر شد. از جمله کتاب‌هایی است که در ایران مجوز انتشار ندارد ولی مانند برخی دیگر از این دست کتاب‌ها، از سال‌ها پیش چاپ افست آن در بازار کتاب در دسترس علاقه‌مندان است و خوانندگان فراوان داشته است. حتی از بخش‌های ابتدایی کتاب که ناظر به وقایع انقلاب و حال و هوای آن ایام است پادکستی نیز در ایران تهیه و منتشر شده است (بنگرید به اینجا).
6)
این کتاب که در اصل بر پایه‌ی سلسله‌گفتارهایی از شاهرخ مسکوب شکل گرفته، نخست تحت عنوان “ملیت و زبان، نقش دیوان، دین و عرفان در نثر فارسی” در 1361 در رم و پس از آن در 1368 در پاریس منتشر شده است. همین کتاب سپس با نام “هویت ایرانی و زبان فارسی” در 1373 در تهران منتشر و تا کنون چند بار تجدید چاپ شده است.
7)
به عنوان نمونه اشخاصی مانند ابن‌سینا، خواجه نصیرالدین طوسی، یا خواجه رشیدالدین فضل‌الله را به خاطر بیاوریم و با این پرسش رویارو شویم که آنها و آثارشان را را باید ذیل کدام یک از سه‌گانه‌ی پیشگفته‌ی مسکوب گنجاند؟ مشکل در این ریشه دارد که مسکوب به جای آثار، پدیدآورندگان آثار را پایه‌ی تقسیم‌بندی‌اش قرار داده است.
8)
مسکوب از کنار فارسی‌نویسی دینی امثال ابوحامد غزالی و خواجه نصیر و فخر رازی و رشیدالدین فضل الله و مانند آنها کم و بیش بی‌اعتنا می‌گذرد. هنگامی که آثار فارسی چنین کسانی مغفول مانده باشد، دیگر جایی نمی‌ماند برای اشاره‌ام به جزئیاتی مانند اینکه به طور مثال از نویسنده‌ی کتاب تبصره العوام که مسکوب به واسطه‌ی چاپ عباس اقبال آشتیانی آن را می‌شناخته، کتاب حجیم دیگری در دفاع از تشیع به جا مانده با عنوان نزهه الکرام و بستان العوام که در دو مجلد به چاپ رسیده است (به کوشش محمد شیروانی، تهران، 1361-1362ش).
9)
از التفهیم ابوریحان بیرونی تا اختیارات مظفری قطب الدین شیرازی در نجوم، از رگ شناسی ابن سینا تا ذخیره خوارزمشاهی اسماعیل جرجانی در پزشکی، از دانشنامه علائی تا اساس الاقتباس در منطق و فلسفه، از جامع العلوم (ستینی) فخر رازی تا دره التاج قطب شیرازی زبان فارسی در کنار عربی زبان تألیفات علمی در حوزه‌های گوناگون بوده است و در فرایندی شایان تحلیل در طول زمان گسترش و برد آن در ایران چنان بوده که به زبان رسمی علم در ایران تبدیل شده است. همانندسازی عربی و لاتین به عنوان زبان‌های علم در قرون میانه، مانند هر همانندسازی دیگری، چون و چراهایی پدید می‌آورد و کار دریافت نقش زبان فارسی در فرهنگ ایرانی را با خلل مواجه می‌کند.
10)
ممکن است این سؤال در ذهن برخی طرح شود که چرا ترجمه‌ی اثری فارسی به زبانی دیگر را مجال بازاندیشی می‌دانم. پیشتر یکبار به مناسبتی به این موضوع اشاره‌ای گذرا کرده‌ام (اینجا). مختصر اینکه ترجمه‌ی هر اثر نه تنها احیای صوری آن بلکه رویارو کردنش با عالم مقالی دیگرگون است و این رویارویی و برخوردِ زایا فرصتی فراهم می‌آورد برای بازدیدن متن در سیاقی دیگر و زمینه‌ای می‌شود برای دقت‌ها و نکته‌سنجی‌هایی که پیامد این بازدیدن می‌تواند باشد.
11)
Ata Ayati et Mohsen Mottaghi, FARHAD KHOSROKHAVAR, Un sociologue, une Révolution, L’histoire tourmentée de l’Iran, L’Harmattan, Paris, 2015
12)
IRAK CONSTRUCTION OU DÉCONSTRUCTION?, Sous la direction de Ata Ayati et Lotfi Bennour, L’Harmattan, Paris, 2011
13)
L’AFGHANISTAN 2014 : RETRAIT OU RETRAITE?, Sous la direction de David Rigoulet-Roze et Ata Ayati, L’Harmattan, Paris, 2013.
14)
L’ASIE CENTRALE EN 2023: évolutions géopolitiques, diplomatiques et sécuritaires, Dirigé par Ata Ayati et Didier Chaudet, L’Harmattan, Paris, 2023
15)
L’IRAN À L’ÉPREUVE DU RÉEL, Réveil et crises multiformes, Sous la direction d’ Ata Ayati et Farhad Khosrokhavar, L’Harmattan, Paris, 2018
LA RÉPUBLIQUE ISLAMIQUE D’IRAN EN CRISE SYSTÉMIQUE, Quatre décennies de tourments, Sous la direction de Ata Ayati et David Rigoulet-Roze, L’Harmattan, Paris, 2022
16)
Javad Hadidi, DE SA’DI À ARAGON, Le rayonnement de la littérature persane en France, Préface d’Alain Gresh et postface d’Ata Ayati, L’Harmattan, Paris, 2018
17)
Bagher Momeni, LA LITTÉRATURE DE LA RÉVOLUTION CONSTITUTIONNELLE DE L’IRAN, Le cas de Fath Ali Akhound-zadé, Préface de Ata Ayati et Pierre Chardin, L’Harmattan, Paris, 2016
18)
L’IRAN EN TRANSITION, Collection dirigée par Ata Ayati
19)
Reza Rokoee, L’INTELLIGENTSIA IRANIENNE MODERNE, Un paradigme reconsidéré, Éditions L’Harmattan, Paris, 2022