“مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران” و “فیلسوف دانشجو است” دو کتاب تازه دکتر کریم مجتهدی است که در یکی-دو ماهه اخیر به بازار کتاب راه یافته‌اند؛ اولی در اواخر اسفند 1395 منتشر شد و دومی در اوایل اردیبهشت 1396.
مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران همان طور که در عنوان فرعی آن هم آمده مجموعه‌ای است از تحقیقات تاریخی-فلسفی و مشتمل است بر این فصول: “مقدمه”، “مختصری درباره چنگیزخان و ایلخانان ایران”، “تبریز پایتخت ایلخانان”، “آثار تاریخی شهر مراغه برحسب گزارش‌های آندره گدار، معمار و باستان‌شناس فرانسوی”، “حماسه و عرفان سنت ایرانی و قدرت حکومتی ایلخانان”، “جریان پیشروی مغول در اروپا و و سفر کارپینی، اولین نماینده پاپ به مغولستان”، “از گیوم اهل روبرک تا مارکو پولو”، “مفهوم وزارت و رجال ایرانی در خدمت ایلخانان مغول”، “خواجه نصیرالدین طوسی”، “سهم خاندان جوینی در تاریخ ایران”، “خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی”، “دو مستشرق اروپایی که درباره خواجه رشیدالدین تحقیق کرده‌اند”، “قطب‌الدین شیرازی و علامه حلی”، “درباره بعضی از صاحب‌منصبان دیگر ایلخانان”، “یاساهای غازان خان برای حل مشکلات عصر خود”، “چند نکته پایانی” و “تصاویر”.
چنانکه از عناوین فوق برمی‌آید این کتاب صرفا تاریخ‌نگاری جدیدی درباره دوره مغولان در ایران نیست، بلکه جستجویی است در پی رازهای ماندگاری و مانایی فرهنگ ایران‌زمین در طول زمان به رغم حمله مغول و قدرت نظامی و تفوق سیاسی انکارناپذیر مغولان در آن دوره. در این کتاب هم نظم و ترتیب و تشکیلات ارتشی کارآمد مغولان را می‌بینیم و هم تدابیر عالمانه و سیاست‌ورزی خردمندانه ایرانیان اهل فرهنگی را که نه فقط شعله فرهنگ ایران را از پس حمله ویرانگر مغول روشن نگه داشتند بلکه حتی، با غنیمت شمردن فرصت‌ها، یکی دیگر از دوره‌های شکوفایی علم و تمدن سرزمین‌شان را در دوره ایلخانان رقم زدند.
در کتاب “مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران” هم مسائل شایان توجهی مطرح شده است مثلا درباره روابط سیاسی مغولان با مسیحیان اروپایی و نمایندگان و سفیران دو طرف و مراودات آنها با یکدیگر، و هم نکات در خور درنگ و فکربرانگیزی آمده است درباره نفوذ فرهنگ ایرانی در دربار ایلخانان و احیاء سنت‌های کهن فکری و هنری ایران در این دوره (از جمله بر مبنای تحقیقی خواندنی از سورن اسدالله ملیکیان شیروانی) و نیز دیوانسالاری راهگشا و علم‌دوستانه وزیران و رجال ایرانی ذی‌نفوذ دوره مغولان که در کار پدید آوردن مراکز علمی از قبیل رصدخانه (برای نمونه رصدخانه مراغه) و دانشگاه ( مثلا ربع رشیدی) و آثار ماندگار علمی و فرهنگی و تاریخی (از جمله آنها آثار خواجه نصیر و خواجه رشیدالدین فضل‌الله و عطاملک جوینی) بودند. همچنین تحلیل جالبی آمده است از یاساهای غازان‌خان و کارکرد متفاوت آنها با یاساهای چنگیز و پایان دوره مغولان در ایران.
برای کسانی که “فرهنگ ایران” و سرنوشت آن را دنبال می‌کنند و فراز و فرودهای این فرهنگ در بزنگاه‌های تاریخی برایشان مهم است خواندن کتاب مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران قاعدتا تجربه‌ای خوشایند و اطلاع‌بخش خواهد بود.
کتاب دیگر – فیلسوف دانشجو است – مجموعه‌ای است از نوشته‌ها و گفته‌های استاد مجتهدی که در طول چند سال اخیر در همایش‌های گوناگون ارائه یا در نشریات مختلف منتشر شده بوده است. این کتاب با یادداشت‌های فرهنگی-انتقادی آغاز می‌شود و با مقالات تحقیقی-دانشگاهی ادامه می‌یابد. در انتهای آن هم مصاحبه‌ای آمده است درباره سقراط. در حقیقت روح حاکم بر همه کتاب از همان یادداشت نخست تا این گفتگوی پایانی روحیه‌ای سقراطی است که در آن تأکید می‌شود “نمی‌دانم” مرتبه‌ای است فراتر از “می‌دانم”های نسنجیده و نیندیشیده.
فیلسوف دانشجو است دربردارنده این بخش‌ها و عناوین است: “پیش‌گفتار ناشر”، “فیلسوف دانشجو است”، “یادداشتی در آسیب‌شناسی فلسفه: تظاهر جاهلانه به فرهنگ بدتر از بی‌فرهنگی”، “فلسفه و پژوهش: فرزانگی و جستجوگری”، “اندکی درباره سرنوشت فلسفه در ایران”، “تربیت فلسفی جوان امروز”، “پژوهش دانش‌محور و تاریخ فلسفه غرب”، “استقلال ذهنی دانشگاهیان”، گفت‌وگوی دو نسل: سخنی با نخبگان”، “آسیب‌شناسی وضعیت تفکر فلسفی در ایران معاصر”، “سنت کاذب، تجدد کاذب”، “فلاسفه بزرگ آینده بشرند نه گذشته او”، “انسان و جهان”، “شناخت طبیعت و هماهنگی روحی انسان”، نظر و عمل”، صلح، افق امید”، “روشنگری بر لبه روشنایی و تاریکی: بحثی در باب جنبش روشنگری و نسبت کانت با آن”، ملاحظاتی در فلسفه هنر کانت”، “هگل و فلسفه تاریخ او”، “تأثیر افکار افلاطون در زیباشناسی هنری در دوره تجدید حیات فرهنگی غرب”، “فلسفه در ایران به روایت ژان شاردن”، “هویت از نظر فرهنگی و فلسفی”، “مختصری درباره فلسفه‌های مقایسه‌ای”، “شرح حی بن یقظان بوعلی سینا”، “بررسی مؤلفه‌های حکمی-فلسفی کتاب کشف المحجوب ابویعقوب سجستانی”، “سخنی درباره قلب”، سقراط، اسیر وجدان”، و تصاویر هنری مربوط به مقاله “تأثیر افلاطون در زیباشناسی هنری…”.
برای معرفی بیشتر کتاب شاید بد نباشد پیش‌گفتار ناشر بر آن را در اینجا مرور کنیم:
فیلسوف دانشجو است مشتمل است بر مجموعه‌ای از نوشته‌ها و گفته‌های استاد اندیشمند و دردمند فلسفه، دکتر کریم مجتهدی. ایشان با ده‌ها کتاب و صدها مقاله و چند دهه تدریس فلسفه به نسل‌هایی از دانشجویان، برای همه ایرانیانی که علاقه‌ای به فلسفه داشته باشند آشناتر از آن‌اند که نیاز به معرفی‌شان باشد و به ویژه سهمی که استاد در شناساندن جریان‌های فلسفی غرب در ایران داشته‌اند غیر قابل انکار است.
این کتاب دربردارنده طیف نسبتا وسیعی از موضوعات مختلف است، اما همه مطالب کتاب در حقیقت حول دغدغه‌های همیشگی استاد مجتهدی وحدت یافته است، دغدغه‌هایی مانند شأن و اهمیت فلسفه و نسبت آن با دیگر شئون زندگی انسانی از قبیل علم و الهیات و هنر و تاریخ. آسیب‌شناسی وضع فلسفه در ایران، وضع بشر معاصر در قبال جهان و طبیعت و جنگ و صلح، نسبت نظر و عمل، مسأله فلسفه‌های مقایسه‌ای و تعاملات فکری فیلسوفان و هنرمندان در دوره‌هایی خاص، و مطالبی درباره سابقه فلسفه در سنت و فرهنگ ما از موضوعات این کتاب است و روش پرداختن به جملگی آنها روش معمول پدیدآورنده آنها یعنی نگرش فلسفی با رویکرد تاریخی بوده است. هر یک از مطالب کتاب به خودی خود گویاست و لزومی ندارد در اینجا به تفصیل به آنها اشاره شود؛ تأکیدات همیشگی دکتر مجتهدی در مقام استاد باسابقه فلسفه با حساسیت‌هایی خاص کم و بیش در همه مطالب فیلسوف دانشجو است هویداست. از حیث صوری بخش‌های مختلف کتاب مجموعه متنوعی است از سخنرانی‌ها و گفته‌ها و یادداشت‌ها و مقالات پژوهشی، به علاوه یک مصاحبه خواندنی درباره سقراط که در انتهای کتاب آمده است. کوشش شده است اجمالا ترتیب مطالب بر اساس سیر از طرح انتقادی مسائل روزمره‌تر فرهنگی به جانب امور پژوهشی‌تر و تخصصی‌تر باشد، اگرچه طبعا هر یک از مطالب کاملا مستقل است و ترتیب خواندن آنها بیش از همه منوط به سلایق و علایق خوانندگان گرامی خواهد بود.
از لطف و اعتماد استاد گرانقدر، آقای دکتر کریم مجتهدی سپاسگزاریم و امیدواریم این کتاب در جهت بیدار کردن حساسیت‌های به‌جای فرهنگی و فکری در بین دوستداران واقعی حکمت و اندیشه در سرزمین‌مان موثر باشد.
مغولان و سرنوشت فرهنگی ایران
مجموعه تحقیقات تاریخی – فلسفی
دکتر کریم مجتهدی
پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
1395
فیلسوف دانشجو است
دکتر کریم مجتهدی
نشر کرگدن
1396