وقتی درون فرهنگی زندگی می‌کنیم کمتر پیش می‌آید پرسش درباره‌ی چیستی آن فرهنگ و نسبتش با فرهنگ‌های دیگر به ساحت آگاهی‌مان بیاید. اما زیستن در فضاهای بینابین و در آستانه‌ی مرزهای فرهنگی می‌تواند سبب‌ساز پرسش از ماهیت فرهنگ‌ها و نسبت آن‌ها با یکدیگر باشد. در دوره‌ی جدید و با کمتر شدن فاصله‌ها نه فقط امکان رسیدن به پرسش از چیستی فرهنگ‌ها بیشتر شده، بلکه شرایطی پدید آمده که در آن اندیشیدن به فرهنگ‌های گوناگون و روابط میان آن‌ها و دیدن پیوستگی‌ها و گسستگی‌هایشان ناگزیر شده است.
یهودیت در نگاه اول دین قومی خاص است با جمعیتی اندک، اما از منظری دیگر فرهنگی است که در بخش بزرگی از دنیای کنونی حضور دارد. در ایران امروز شاید جز گروهی کم‌شمار از پیروان زردشت، پیروان جملگی ادیان و مذاهب را بتوان تحت تأثیر مستقیم یا غیرمستقیم دین یهود به معنای عام کلمه دانست. ما در ایران از آن معنای عام با عنوان ادیان ابراهیمی یاد می‌کنیم. مسیحیت و اسلام در امتداد یهودیت قرار دارند و در زبان ما به این اشتراک فرهنگی ذیل عنوان “ادیان ابراهیمی” اشاره می‌شود. ماجرای آتن و اورشلیم در فرهنگ غربی ماجرای مشهوری است. فرهنگ یونان باستان غیر از فرهنگ قوم یهود و ادیان ابراهیمی بوده است. همچنانکه فرهنگ ایران باستان و نیز فرهنگ‌های دیگری از هند و چین و ژاپن گرفته تا اقوام کهن قاره‌ی آمریکا. پرسش از نسبت یهودیت به مثابه سرسلسله‌ی ادیان ابراهیمی موجود با دیگر فرهنگ‌ها تنها پرسشی تاریخی نیست، پرسشی درباره‌ی وضع فعلی ماست.
حضور یهودیان در فرهنگ ایران سابقه‌ای بسیار کهن دارد، به قدمت ماجرای مشهور آزادی‌دادن کوروش به آن‌ها. این حضور محترمانه تا امروز نیز ادامه یافته است. اما وجود اقلیتی کم‌تعداد از یهودیان ایرانی تنها بخش کوچکی از ارتباط فرهنگ ایرانی با فرهنگ یهودی است. مسلمانان ایران تجلی حضور یهودیت به معنای عام آن (ادیان ابراهیمی) در ایران و فراز و فرودهای این دو فرهنگ‌اند.
ارتباط فرهنگ‌های یهودی و ایرانی، برای رضا رکوئی ( نه رکوعی چنانکه یکی از پژوهشگران ارجمند در نشریه‌ای نوشته بود) که به گواهی آثارش هم ماجرای همگون‌گردی (اسیمیلاسیون) از دغدغه‌های پایدار اوست و هم فلسفه نه فقط موضوع پژوهش که مبنای نگرش اوست، بستری مناسب برای اندیشیدن و تحلیل و بررسی بوده است. او در کتاب اخیر خود “یهودیت پارسی؛ معنای دوگانه‌ی همگون‌گردی” که به زبان فرانسه منتشر شده به تفصیل به ارزیابی جنبه‌های گوناگون این ارتباط پرداخته است.
رکوئی در این کتاب نخست به بحث درباره‌ی یهودیت بر بستر تاریخ می‌پردازد و با برشمردن نسبت ایران پس از اسلام با یهودیت تصویری از وجوه مختلف ارتباط ایرانیان با یهودیان به دست می‌دهد. سپس در فصل دوم کتاب مسائل فکری مرتبط با پیوندهای میان این دو فرهنگ را از خلال متون بررسی می‌کند و به مباحثی مانند عقایدنامه‌نویسی، خداباوری (یهوه، الله)، نبوت و نبی، شریعت و قانون‌گذاری، موعودباوری، عرفان، اخلاق و باطنی‌گری می‌پردازد. در ادامه‌ی این مباحث تحلیل‌هایی می‌آید درباره‌ی سنت تلمودی در سرزمین اسلامی، یهودیت ایرانی و تجربه‌ی یهودی-پارسی قوم برگزیده، و بالاخره نسبت نگرش یهودی و نگرش شیعی. در فصل سوم نویسنده مفصلاً به ماجرای یهودیت و ایران در دوره‌ی جدید می‌پردازد و نسبت این نگرش را با پویش‌های فرهنگی ایرانی در دوره‌ی مدرن بررسی می‌کند. این فصل با بحث‌هایی درباره‌ی مسأله‌ی یهود در چشم یهودیان ایران پی گرفته می‌شود و با ارائه‌ی تصویری از همگون‌گردی یهودیان ایران و سپس نتیجه‌گیری نویسنده به پایان می‌رسد.
شاید به عنوان خاتمه‌ای بر خبر انتشار این کتاب، برای آشناییِ بیشتر دوستانی که به تأمل درباره‌ی پیوستگی‌ها و گسستگی‌های یهودیت به طور خاص و نگرش ادیان ابراهیمی به طور عام با فرهنگ ایرانی علاقه‌مندند، به دست دادن برگردان فارسی معرفی پشت جلد کتاب بی‌وجه نباشد: “مفهوم یهودیت خود را بر تاریخ بشر تحمیل می‌کند به نحوی که می‌توان گفت درباره‌ی تاریخ فارغ از تخیل و تصور یهود نمی‌توان اندیشید، چه بسا حتی بشود گفت تاریخ مبتنی است بر یهودیت‌های گونه‌گون و متنوع. آن صورتی از یهودیت که توانست در ایران در قالب اسلام و تشیع به ثمر برسد یکی از جالبترین موضوعات در این زمینه است. مسأله‌ی یهود و یهودیت در ذهن ایرانی ریشه‌دار است و این رابطه‌ی دوسویه‌ی فرهنگی که از روزگاران کهن تا امروز دوام آورده، اینک سرچشمه‌ی مناقاشات فکری میان اندیشمندان معاصر ایران است. این کتاب بازخوانی‌ای است از برخی امور تاریخی و الهیاتی به منظور تعریف مسأله‌ی “سرزندگی یهودیت” در ایران در قالب نوعی همگون‌گردی معماگونه و تناقض‌آمیز”.
مشخصات کتاب:
Reza Rokoee, Le judaïsme persique, Le double sens de l’assimilation, Éditions du Cygne, coll. «Pensées», 2020
———–
درباره‌ی دیگر آثار رضا رکوئی بنگرید به:
داریوش آشوری، روشنفکر دگراندیش ایران